Nga Flavja Kënga dhe Geri Emiri*

Ndotja e ajrit ngadalë dhe vazhdimisht u rrëmben jetën miliona njerëzve. Në vitin 2012, kjo ndotje shkaktoi ose kontribuoi në një nga çdo nëntë vdekje në mbarë botën. Nga këto vdekje, ndotja e ajrit në natyrë shkaktoi rreth 3 milion.

Ajo vret njerëz në mbarë botën: të moshuar dhe të rinj të pasur dhe të varfër. Shqipëria nuk bën përjashtim.

1,842 shqiptarë vdiqën nga sëmundjet e shkaktuara nga ndotja e ajrit në vitin 2012.

Sipas përllogaritjeve të bëra shqiptarët kanë humbur 37,000 vjet jetë gjë që do të thotë automatikisht më pak vite jetë për të jëtuar. 

Si na vret ndotja e ajrit ?

Ndotja e ajrit kryesisht prek mushkëritë dhe zemrën. Sëmundjet më të zakonshme të frymëmarrjes janë sëmundja akute e ulët e frymëmarrjes (kryesisht kollitja e rëndë), sëmundja kronike obstruktive pulmonare (sëmundjet e zemrës) dhe kanceri i mushkërive, i cili vret shumicën e njerëzve.

Sëmundja pulmonare obstruktive kronike (COPD) bllokon rrjedhjen e ajrit në mushkëri. Simptomat kryesore përfshijnë gulçim dhe kollë. COPD përkeqësohet me kalimin e kohës. Përderisa ajri i ndotur kalon përmes tubit bronkial në fyt, ajo shkakton inflamacion dhe në alveolë, qafat e imëta të mushkërive që lejojnë shkëmbimin e gazerave, bllokohen dhe ndalojnë sjelljen e oksigjenit në gjak. Vjen një moment kur edhe ngjitja e shkallëve bëhet e vështirë.

Kanceri i mushkërive ndodh kur kimikatet në ajër nxisin rritjen e pakontrolluar të qelizave në indet e mushkërive, duke i penguar ata që të bëjnë punën e tyre. Simptomat më të zakonshme janë kollitja (duke përfshirë kollitjen e gjakut), humbje peshe, gulçim dhe dhimbje në gjoks. Parandalimi i kancerit nënkupton eliminimin e faktorëve të rrezikut, duke përfshirë duhanpirjen dhe ndotjen e ajrit.

Sëmundjet ishemike të zemrës, një kusht që ndikon në furnizimin e gjakut, në zemër është shkaku më i zakonshëm i vdekjes në shumë vende të botës. Një nga shkaqet kryesore është ndotja e ajrit.

Ndotësit në ajër 

Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë, mjetet e transportit janë fajtorët më të mëdhenj. Automjetet çlirojnë në ajër elementët  e rrezikshëm si PM10, PM2.5, CO2, Benzen, NO2, O3 dhe SO2.

Shumica e vendeve po zbatojnë politika për të kufizuar prodhimin e këtyre kimikateve. Shqipëria ka bërë përmirësime të ngadalta, por disa nga kimikatet po arrijnë në shkallë alarmante.

Në Shqipëri elementët të cilët janë faktorët kryësorë që shkaktojnë sëmundjet respiratore CO2 (dioksid karboni) dhe Benzeni janë sa dyfishi i vlerave të miratuara.

Ekspozimi ndaj përqendrimeve prej 10 për qind ose më shumë të dioksidit të karbonit (CO2) mund të shkaktojë vdekje, pavetëdije ose konvulsione dhe mund të dëmtojë një fetus në zhvillim. Gjithashtu mund të shkaktojë hiperventilim, dëmtim të shikimit, bllokim të mushkërive, dëmtime të sistemit nervor qendror, kontraktime të errëta të muskujve, presion të lartë të gjakut dhe frymë.

Niveli i CO2 në Shqipëri është 4,05 μg / m³ dhe norma e BE-së është 2 μg / m³ aq dyfishi i normës. Dioksidi i karbonit prodhohet nga djegia e lëndëve djegëse fosile, si qymyri, nafta, benzina, gaz natyror dhe nafta.

Burimet e emetimeve të dioksidit të karbonit, të cilat kontribuojnë në ndryshimet klimatike, përfshijnë djegien e lëndëve djegëse fosile, prodhimin e energjisë elektrike, automjetet e transportit, prodhimin e çimentos ose gëlqeres, djegien e mbeturinave dhe gazin natyror.

Benzeni

Benzeni rrit rrezikun e kancerit dhe sëmundjeve të tjera, dhe është gjithashtu një shkaktar që mund të sjellë dëmtimin e kockave.

Shqipëria ka një nga normat më të larta të rritjes së kancerit në rajon.

Benzeni është gjithashtu një nga ndotësit që është dyfish më shumë se kufiri i BE. Në Shqipëri Benzeni është 10.89 μg / m³ dhe norma e BE është 5 μg / m³. AI është një nga elementët më të rrezikshëm të ndotjes së ajrit I cili gjithashtu rrit rrezikun e kancerit dhe sëmundjeve të tjera,

PM10 dhe PM2.5

Elemente të tilla si grimcat e ngurta (copa të vogla pluhuri në ajër) duke përfshirë PM10 dhe PM2.5 shkaktojnë dëme afatgjata sepse ato mund të hyjnë thellë në mushkëritë tona dhe disa madje mund të futen në qarkullimin e gjakut. Në Shqipëri ky element në vitin 2014 është matur në normën 31.62 μg / m³ të BE-së është 40 μg / m³.

Grimcat PM10 dhe PM2.5 vijnë nga autobusë dhe makina dhe metoda të tjera të transportit të karburantit të naftës.

Ozoni (O3)

Ozoni (O3) në ajër mund të dëmtojë shëndetin tonë, sidomos në ditët e nxehta me diell kur ozoni mund të arrijë nivele jo të shëndetshme. Edhe nivelet relativisht të ulëta të ozonit mund të jenë të rrezikshme.

Ozoni është një ndotës sekondar i formuar nga oksidimi i ndotësve primarë në prani të rrezatimit diellor, që shkakton ndryshime klimatike.

Pb (Plumbi)

Plumb (Pb) është një metal shumë helmues i cili mund të prekë pothuajse çdo organ dhe sistem në trupin e njeriut dhe mund të shkaktojë dëme të rënda në tru dhe veshka dhe në fund mund të sjellë dhe  vdekje.

NO2 (Dioksidi i Azotit)

Disa njerëz mund të kenë rrezik më të madh duke u ekspozuar ndaj ndotësve që gjenden në vendin e tyre të punës.

NO2 mund të shkaktojë sëmundje të mushkërive në punë. Ky ndotës ndikon kryesisht tek njerëzit që punojnë në bujqësi, fabrika dhe shenja të eksplozivëve. Burimet më të spikatura të dioksidi të azotit janë motorët me djegie të brendshme që djegin lëndët djegëse fosile.

Jashtë mund të jetë si rezultat i trafikut nga automjetet. Brenda, ekspozimi lind nga tymi i cigareve, dhe butan dhe ngrohje vajguri dhe soba.

SO2 (Dioksidi i squfurit)

SO2 ka efektet e mëposhtme mbi njerëzit: vështirësi në frymëmarrje, inflamacion i rrugëve të frymëmarrjes, acarim i syve, vështirësi në frymëmarrje, dobësim i zemrës. Dioksidi i squfurit është gjithashtu i lidhur me astmën, bronkitin kronik dhe vdekjen tek njerëzit e moshuar dhe foshnjat.

Dioksidi i squfurit është një gaz shumë toksik, i pangjyrë, jo i ndezshëm. Përdoret si ndihmë farmaceutike dhe antioksiduese. Është gjithashtu një ndotës mjedisor i ajrit.

Zgjidhjet e mundëshme

Agjencia Kombëtare e Mjedisit në Shqipëri ka nevojë për më shumë stacione monitorimi për analizën sub-rajonale të ndotësve. Me të dhënat e disponueshme, është e vështirë të përcaktohet se nga ku vijnë ndotësit më të rrezikshëm dhe të paralajmërojnë qytetarët për ato zona dhe rreziqet tyre.

Në vitin 2010, Agjencia Evropiane e Mjedisit raportoi për nivelin e lartë të ndotjes së ajrit në Shqipëri.

Sipas Agjencisë Kombëtare të Mjedisit në raportin e vitit 2016, masat e mundshme që do të ndihmojnë në përmirësimin e standardeve të cilësisë së ajrit në qytetet e Shqipërisë janë:

1. Ulja e numrit të automjeteve duke promovuar përdorimin e transportit publik
2. Përmirësimi i transportit publik
3. Përmirësimi i cilësisë së lëndëve djegëse
4. Promovimi i teknologjive të automjeteve të pastra
5. Promovimi i çiklizmit
6. Rritja e sipërfaqeve të gjelbra
7. Menaxhimi i rrjetit rrugor

*Ky artikull u realizua në kuadër të trajnimit “Datajournalism Institute” në Tiranë nga 10 korriku deri me 4 gusht 2017, një bashkëpunim i Departamentit të Gazetarisë dhe Komunikimit në Universitetin e Tiranës dhe UNDP Albania.

Citizens Channel